بیماری‌های هماتولوژی، گروهی از اختلالات پیچیده هستند که سیستم خونی و لنفاوی بدن را درگیر می‌کنند. این بیماری‌ها می‌توانند از تغییرات خونی معمولی گرفته تا اختلالات خطرناک و حتی سرطانی را شامل شوند. باتوجه‌به اهمیت حیاتی خون برای عملکرد سالم بدن، درک عمیق از انواع بیماری های هماتولوژی و روش‌های درمان آنها بسیار اساسی است.
هماتولوژی، شاخه‌ای از علوم پزشکی است که به مطالعه ساختار، عملکرد و اختلالات خون، نخاع استخوانی و غدد لنفاوی می‌پردازد. خون، ابزار حمل‌ونقل اکسیژن، مواد مغذی و مواد مختلف در سراسر بدن است. نخاع استخوانی مسئول تولید سلول‌های خونی از قبیل سلول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها است.
بیماری‌های هماتولوژی می‌توانند از اختلالات به نظر معمولی مانند کمبود آهن یا کم‌خونی تا بیماری‌های خطرناک و مزمنی مانند: لوسمی، لنفوم و میلوم را شامل شوند. درمان این بیماری‌ها نیز متنوع است و شامل روش‌هایی مانند: درمان دارویی و تراپی هدفمند می‌شود.
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در روش‌های درمانی، شناخت دقیق از این بیماری‌ها و علائم آنها همچنان بسیار اهمیت دارد. تشخیص و درمان سریع در بیماری‌های هماتولوژی می‌تواند رنج و سختی زندگی بیماران را کاهش دهد.
هماتولوژی چیست؟
هماتولوژی، مطالعه خون و اختلالات آن است. هماتولوژیست‌ها و هماتوپاتولوژیست‌ها، ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی در بیماری‌های خون و اجزای خون هستند. این موضوع شامل: سلول‌های خون و نخاع استخوان می‌شود. آزمایش‌های هماتولوژی می‌توانند در تشخیص کم‌خونی، عفونت، هموفیلی، اختلالات انعقاد خون و لوکمی (سرطان خون) کمک کنند.
به‌عنوان تخصصی مهم در علوم پزشکی، هماتولوژی نقش مهمی در تشخیص، درمان و مراقبت از بیماران خونی ایفا می‌کند. هماتولوژیست‌ها با ترکیب دقت و هنر در علم پزشکی، برای بهبود و کیفیت زندگی بیماران خونی مبتلا به انواع بیماری‌های خونی مختلف، تلاش می‌کنند. شناخت این رشته از پزشکی نیاز به تحقیق زیادی دارد و دراین‌رابطه توصیه می‌کنیم در کنار این متن، حتماً مطلب ” رشته هماتولوژی چیست “ را هم مطالعه کنید.
خون از چه اجزایی تشکیل شده است؟
خون، یک بافت زنده است که از اجزای مختلفی تشکیل شده است و در حمل اکسیژن، مواد غذایی، هورمون‌ها، و مواد مختلف دیگر در سراسر بدن نقش دارد و در انواع آزمایشات پزشکی برای تست بیماری‌ها به کار می‌رود.
اجزای تشکیل‌دهنده اصلی خون عبارت‌اند از:
- سلول‌های قرمز خون (گلبول‌های قرمز): سلول‌های قرمز خون با نام دیگر اریتروسیت‌ها شناخته می‌شوند. وظیفه اصلی آنها حمل اکسیژن به اندام‌های بدن و حذف دی‌اکسیدکربن است.
- سلول‌های سفید خون (گلبول‌های سفید): سلول‌های سفید خون به نام لوکوسیت‌ها شناخته می‌شوند. آنها نقش مهمی در سیستم ایمنی بدن دارند و در مبارزه با عفونت‌ها و بیماری‌ها سهیم هستند.
- پلاکت‌ها: پلاکت، نوعی سلول کوچک است که در فرایند لخته‌شدن خون نقش دارد. آنها در ترمیم زخم‌ها و متوقف کردن خونریزی نقش دارند.
- پروتئین‌ها: خون حاوی انواع پروتئین‌ها است که وظایف مختلفی از جمله حمل اکسیژن (هموگلوبین)، ایجاد ایمنی (آنتی‌بادی‌ها) و لخته‌شدن (فیبرینوژن) را بر عهده دارند.
- مایع خونی (پلاسما): پلاسما، بخش مایع خون است که در آن سلول‌ها و پروتئین‌ها حل شده‌اند. این مایع، مواد مغذی، آنتی‌بادی‌ها، هورمون‌ها و مواد مختلف را در سراسر بدن حمل می‌کند و به خون خاصیت جریان دهنده می‌دهد.
انواع بیماری های هماتولوژی
در پاسخ به سؤال هماتولوژی چیست ، تنها تعریف این علم کافی نیست و بهتر است که پا را فراتر گذاشته و موضوعاتی مانند: انواع بیماری‌های هماتولوژی را هم بشناسیم. بیماری‌های هماتولوژی می‌توانند به چهار دسته اصلی تقسیم شوند: بیماری‌های گلبول‌های قرمز، بیماری‌های گلبول‌های سفید، بیماری‌های پلاکت‌ها و بیماری‌های انعقادی خون.
در ادامه به بیماری‌ها مشهور در هر دسته اشاره خواهیم کرد:
1. بیماری‌های گلبول‌های قرمز
-
- کم‌خونی ناهنجار (آنمی): شامل انواع مختلفی از کاهش تعداد سلول‌های قرمز خون یا کاهش توانایی آنها در حمل اکسیژن مانند: کم‌خونی کم آهنی، کم‌خونی مگالوبلاستیک.
- تالاسمی: یک گروه از اختلالات ژنتیکی است که با کاهش تولید یا اختلال در ساختار سلول‌های قرمز خون همراه است. انواع تالاسمی شامل: تالاسمی آلفا، تالاسمی بتا و تالاسمی دلتا می‌شوند.
2. بیماری‌های گلبول‌های سفید
-
- لوسمی: نوعی سرطان سلول‌های سفید خون است که منجر به تولید واحد‌های ضعیف سلول‌های سفید خون می‌شود. انواع شایع لوسمی شامل: لوسمی لنفوسیتی حاد و مزمن و لوسمی میلوئیدی است.
- لنفوم: سرطان سلول‌های لنفوسیتی (یک نوع سلول سفید خون) در سیستم لنفاوی. انواع لنفوم شامل لنفوم هجومی حاد، لنفوم هجومی مزمن و لنفوم غیرهجومی می‌شوند.
3. بیماری‌های پلاکت‌ها
-
- ترومبوسیتوپنی: کاهش تعداد پلاکت‌ها در خون که شامل: آی ترومبوسیتوپنی پورپوریک، بیماری همولیتیک ایمونی (HIT) و بیماری گلانزمان می‌شوند.
- ترومبوسیتوز: افزایش تعداد پلاکت‌ها در خون نشان‌دهنده وجود این بیماری است. مثال‌هایی از ترومبوسیتوز شامل ترومبوسیتوز اسنتیال، ترومبوسیتوز میلوپرولیفراتیو و ترومبوسیتوز ایمونیتاسیوپنی هستند.
4. بیماری‌های انعقادی خون
-
- هموفیلی: هموفیلی یک بیماری وراثتی است که به دلیل کمبود یکی از عوامل انعقادی خون در بدن رخ می‌دهد. دو نوع رایج هموفیلی عبارت‌اند از: هموفیلی A و هموفیلی B.
- بیماری ون ویلبراند: بیماری ون ویلبراند نیز یک بیماری وراثتی است که باعث کاهش عملکرد عامل انعقادی ویلبراند (فاکتور ویلبراند) در خون می‌شود. این بیماری به‌عنوان یک نقص ارثی در تولید یا عملکرد فاکتور ویلبراند شناخته می‌شود.
دلایل ایجاد بیماری‌های خونی
بیماری‌های هماتولوژیکی، شامل: بیماری‌های خون و سیستم لنفاوی هستند که علل مختلفی دارند. این علل می‌توانند عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی باشند. بهتر است توجه داشته باشید که در بسیاری از موارد، بیماری‌های هماتولوژی نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی هستند و تعامل بین این دو نقش مهمی در بروز بیماری‌ها دارد.
در زیر به برخی از علل مؤثر در بیماری‌های هماتولوژیکی اشاره می‌کنیم:
1. عوامل ژنتیکی
-
- وراثت: تعدادی از بیماری‌های هماتولوژیکی به‌صورت ارثی انتقال می‌یابند. مثال‌هایی از آنها عبارت‌اند از: هموفیلی، بیماری ون ویلبراند، بیماری‌های تالاسمی و بسیاری از بیماری‌های سرطانی خون و لنفاوی.
- جهش‌های ژنتیکی: جهش‌هایی در ژنوم فرد می‌توانند باعث بروز بیماری‌های هماتولوژیکی شوند. به‌عنوان‌مثال، جهش در ژن‌های مرتبط با لوسمی می‌تواند خطر بروز این بیماری را افزایش دهد.
- متابولیسم ناصحیح: برخی از بیماری‌های هماتولوژیکی می‌توانند ناشی از اختلالات متابولیکی باشند که به‌صورت وراثتی منتقل می‌شوند. مثالی از این بیماری‌ها میوپاتی گلیکوژنوز نوع 2 (بیماری پمپ) است.
2. عوامل محیطی
-
- تأثیرات مواد شیمیایی: استفاده طولانی‌مدت از مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده، مواد سمی و مواد مخدر می‌تواند به فراوانی بر سلامتی سلول‌های خونی تأثیر بگذارد و به بروز بیماری‌های هماتولوژیکی منجر شود.
- عوامل عفونی: برخی از عفونت‌ها می‌توانند منجر به بروز بیماری‌های هماتولوژیکی شوند. به‌عنوان‌مثال، عفونت با ویروس‌های هرپس و اپشتاین – بار می‌تواند لوسمی و نئوپلاسم‌های خونی را تحریک کند.
- عوامل تغذیه‌ای: تغذیه نامناسب و کمبود عوامل مغذی مهم مانند آهن، ویتامین B12 و اسیدفولیک می‌تواند به اختلالات هماتولوژیکی مانند: کم‌خونی ناشی از کمبود آهن (آنمی) و نئوپلاسم‌های خونی منجر شود.
- عوامل استرسی: استرس مزمن و فشارهای روحی – روانی می‌توانند به عوارض هماتولوژیکی مانند کاهش تعداد سلول‌های خونی و سیستم ایمنی منجر شوند.
علائم مشترک در میان انواع بیماری های هماتولوژی
بیماری‌های هماتولوژیکی ممکن است علائم و نشانه‌های مشترکی را از خود نشان دهند. این علائم می‌توانند به‌عنوان نشانگری برای مشکلات خونی و اختلالات سیستم لنفاوی در نظر گرفته شوند.
در زیر چند علامت و نشانه مشترک در بیماری‌های هماتولوژیکی آورده شده است:
1. کاهش تعداد سلول‌های خونی
-
- کاهش تعداد گلبول‌های قرمز (آنمی): می‌تواند منجر به خستگی، ضعف، بی‌اشتهایی، تنگی نفس، افزایش ضربان قلب و پوست کشیده شده شود.
- کاهش تعداد سلول‌های سفید (لوکوپنی): می‌تواند عفونت‌های مکرر، ضعف عمومی، تب، التهابات مزمن و نارسایی سیستم ایمنی را نشان دهد.
- کاهش تعداد پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی): می‌تواند منجر به خونریزی غیرطبیعی، برادیکاردی، لکوپنی و خونریزی مشکل‌ساز شود.
2. بزرگی غیرطبیعی گلبول‌ها و سلول‌ها
-
- بزرگی غیرطبیعی گلبول‌های قرمز (مگالوبلاستیک آنمی): ممکن است به علائم کاهش تعداد سلول‌های خونی اضافه شود.
- بزرگی غیرطبیعی سلول‌های سفید (لوکوسیتوپنی): می‌تواند نشانگر عفونت‌های عمیق باشد.
3. ضایعات پوستی
-
- لکه‌های خونریزی روی پوست (پورپورا): می‌تواند نشانگر کاهش تعداد پلاکت‌ها و خونریزی غیرطبیعی باشد.
- تورم و قرمزی لثه‌ها (لکوسیتوز): ممکن است به علائم بیماری خونی لوکوپنی اشاره کند.
4. علائم عمومی
-
- خستگی و ضعف عمومی: می‌تواند در بیماری‌های هماتولوژیکی که با کاهش تعداد سلول‌های خونی همراه هستند، مشاهده شود.
- خونریزی غیرطبیعی: مثل: خونریزی از لثه‌ها، خونریزی از بینی، خون در ادرار و مدفوع، خونریزی گوارشی و مواردی ازاین‌دست که باید حتماً جدی گرفته شوند.
مهم است که پس از رویت هر یک از این نشانه‌ها به پزشک مراجعه کنید و آزمایش‌های لازم را انجام دهید. در آزمایشگاه با استفاده از لام آزمایشگاهی و سایر تجهیزات، خون شما از نظر وجود بیماری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
چه روش‌های تشخیصی برای بیماری های خونی وجود دارند؟
خوشبختانه امروزه برای تشخیص و شناسایی انواع بیماری های هماتولوژی روش‌های زیادی وجود دارند که هر یک از طریق مختلف توانایی تشخیص به‌موقع بیماری‌ها را خواهند داشت. در همین راستا و در ادامه مطلب می‌خواهیم شما را با چند مورد از مهم‌ترین این روش‌های تشخیصی آشنا کنیم.
آزمایش خون
بهترین و سریع‌ترین روش برای تشخیص این بیماری‌ها، استفاده از آزمایش خون است. در این پروسه از وسایل و تجهیزات مختلفی مانند فالکون آزمایشگاه استفاده خواهد شد که دقت تشخیص را بالا می‌برند. در این پروسه کارهای زیر ممکن است انجام شوند:
-
- شمارش کامل خون: شامل شمارش تعداد گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها است.
- اندازه‌گیری اجزای خونی: شامل اندازه‌گیری حجم گلبول‌های قرمز و سفید، غلظت هموگلوبین، ویژگی‌های سلولی و غیره می‌شود.
- تهیه اسمیر خون: برای بررسی شکل و ساختار سلول‌های خونی تحت میکروسکوپ استفاده می‌شود.
- آزمایش‌های بیوشیمیایی: شامل اندازه‌گیری سطح فاکتورهای لنفوما، آنزیم‌ها، نشانگرهای التهابی و غیره است.
بیوپسی
روش دوم، استفاده از بیوپسی خواهد بود که امروزه به تشخیص بسیاری از بیماری‌ها کمک می‌کند و می‌تواند در نوع انجام شود:
-
- بیوپسی استخوان: در این روش، نمونه‌ای از بافت استخوان برای بررسی سلول‌های بنیادی خونی، سلول‌های لنفوئیدی و شکل‌گیری المان‌های خونی برداشت می‌شود.
- بیوپسی نخاع استخوانی: در این روش، نمونه‌ای از نخاع استخوان (معمولاً از ناحیه پشتی استخوان شکمی) برای بررسی سلول‌های خونی، سلول‌های لنفوئیدی و تشخیص ناهنجاری‌های سلولی و بافتی برداشت می‌شوند و با استفاده از پلیت آزمایشگاهی و سایر تجهیزات مرتبط مورد بررسی قرار می‌گیرند.
درمان بیماری های خونی چگونه انجام می شود؟
درمان بیماری‌های هماتولوژی شامل روش‌های مختلفی است که بهبود و مدیریت اختلالات خونی و سیستم لنفاوی را هدف قرار می‌دهد.
در زیر، به برخی از روش‌های درمانی معمول در بیماری‌های هماتولوژی اشاره خواهیم کرد:
1. درمان دارویی
-
- کمپلکس‌های آهن: در درمان کمبود آهن و آنمی ها، مصرف کمپلکس‌های آهن مانند: فرومور (ferrous sulfate) و فروومه (ferrous fumarate) معمول است.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: در درمان عفونت‌های باکتریایی مرتبط با بیماری‌های هماتولوژی، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند ضروری باشد.
- استروئیدها: در برخی بیماری‌های التهابی و اختلالات سیستم ایمنی، استفاده از استروئیدها مانند: پردنیزولون (prednisolone) معمول است.
- داروهای ضد سرطانی: در درمان بیماری‌های سرطانی خونی مانند: لوسمی، لنفوم و میلوم، داروهای ضد سرطانی مانند: کیمیوتراپی، رادیوتراپی و تراپی هدفمند مورد استفاده قرار می‌گیرند.
2. جراحی
-
- تراش‌دادن نخاع استخوانی: در برخی اختلالات خونی ناشی از نقص تولید سلول‌های خونی، تراش‌دادن نخاع استخوانی به‌منظور جمع‌آوری نمونه‌ای از سلول‌های بنیادی خونی و استفاده از آن به‌عنوان پیوند نخاع استخوانی (بونمارو) به کار می‌رود.
- پیوند زاویه: در برخی اختلالات سرطانی خونی مانند: لوسمی و لنفوم، پیوند زاویه (مغز استخوان) با استفاده از سلول‌های بنیادی خونی از خون آماده یا نخاع استخوانی یک نفر دیگر به بیمار انجام می‌شود.
انواع بیماری های هماتولوژی روش های درمانی خاص خود را دارند!
متأسفانه، به دلایل وراثتی و همچنین دلایل محیطی، این روزها بیش‌تر شاهد گسترش بیماری‌های خونی هستیم، اما در کنار این موضوع می‌توان به پیشرفت چشمگیر علم پزشکی در این زمینه امید داشت. آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی امروزه مجهز به سیستم‌ها و تجهیزات بسیار کارآمدی هستند که کار تشخیص و درمان را بسیار ساده‌تر کرده‌اند.
یکی از این تجهیزات، سانتریفیوژ‌ها هستند که هم در پروسه تشخیص و هم در پروسه ساخت دارو برای این بیماری‌ها کارآمد هستند. دقت عملکرد این دستگاه‌ها بسیار بالا است و همین موضوع هم باعث شده تا قیمت سانتریفیوژ آزمایشگاهی بالاتر از سایر تجهیزات به‌کاررفته در آزمایشگاه‌ها باشد. بااین‌وجود این دستگاه و سایر تجهیزات پزشکی کمک می‌کنند که روزبه‌روز درمان و تشخیص انواع بیماری های خونی ساده‌تر شود.
